KSIĄŻKI OMÓWIONE W „MY, SYBIRACY” nr 10

Jest to kontynuacja wykazu publikacji wspomnieniowych i opracowań historycznych na temat zsyłek. Materiały te dotarły do Komisji Historycznej naszego Oddziału w okresie od grudnia 1997 r. do chwili wydania numeru.

BEGIN Menachem: Białe noce. Przekład z ros. Antoni Z. Danilewicz, Warszawa 1989, ss. 144, Wydawnictwo CDN.

Książka premiera rządu Izraela, który – jak dziesiątki tysięcy Polaków przeszedł drogę zesłańczą: 20.09.1940 r. aresztowanie przez NKWD, więzienie i śledztwo (Łukiszki w Wilnie, do czerwca 1941), łagry (wyrok 8 lat): Koźwa w Peczorłagu: budowa trasy kolejowej Peczora–Workuta, zwolnienie na mocy „amnestii”, tułaczkę (od Morza Barentsa do Morza Kaspijskiego), wstąpienie do Armii Andersa. Zawiera także opowiadania sowieckich więźniów.

BODNAR Tadeusz: Znad Niemna przez Sybir do II Korpusu, Wrocław 1997, ss. 380, Wyd. Nortom.

Opis pobytu na zesłaniu, poprzedzony relacją o życiu rodziny Autora w II RP. Jego ojciec był lwowiakiem, legionistą, matka również walczyła w I wojnie światowej w obronie Przemyśla przed bolszewikami. Obydwoje rodzice pracowali jako nauczyciele na Grodzieńszczyźnie, a przed samą wojną w Wilnie. W kwietniu 1940 r. wywieziono ich do Kazachstanu (wcześniej został aresztowany ojciec), w okolice Pietropawłowska, do kołchozu Podleśna. Autor wykonywał różne prace: percepszczyk traktorzysty, traktorzysta, praca w mleczarni, murarz w szpitalu w okolicznym miasteczku (10-dniowy tydzień pracy), rzeźnik. Opis buranu i sposobu ratowania się Kazachów, zaskoczonych przez buran, przy pomocy długiego czerwonego szala. Praca przy budowie mostów na kolei. Po układzie Sikorski–Majski Autor z 5 kolegami i bratem wyruszają 3.12.1941 r. do Polskiego Wojska. Matka pozostaje, wybrano ją na męża zaufania na stacji Pierekatnaja. Po wielu perypetiach docierają 31.12.1942 r. do Jangi-Sur i dostają się do wojska w Dżałał Abadzie. Potem Pahlevi i służba w wojskach łączności: Iran, Irak, Palestyna, Egipt, Włochy. Tu walki pod Monte Cassino – barwny, szczegółowy opis działań, w których Autor brał udział.

CZAPSKA Maria (oprac. i Wstęp): Polacy w ZSRR 1939 – 1942. Antologia. Opracowanie i wstęp..., Warszawa 1991, ss. 358, PWN.

Jest to przedruk przez PWN wydania z 1963 r. dokonanego przez Instytut Literacki w Paryżu. Antologia zawiera fragmenty wspomnień z zesłania, pisanych na uchodźstwie, poprzedzone smutną refleksją M. Czapskiej o stosunku do nich społeczeństw Zachodu: „W 1943 r., gdy pierwsi Polacy zwolnieni z obozów sowieckich dotarli do Anglii, Rosja była cennym, a więc nietykalnym sprzymierzeńcem. Każda uwaga czy wzmianka dotycząca rzeczywistości sowieckiej mroziła słuchaczy, budząc niechęć i niesmak. „Po co tak przesadzać” – mówili jedni. – „To skutki odwiecznych porachunków Polska – Rosja, żadnego obiektywizmu!” – dorzucali inni... Towarzysze pozostali w obozach, na granicy życia i śmierci, z rozpaczą i nadzieją powtarzali wyzwolonym: „Powiedzcie Zachodowi! Mówcie całą prawdę, jacy byliśmy, mówcie, do czego nas doprowadzono!” I wyzwoleńcy przysięgali, że powiedzą całą prawdę, niczego nie pomijając, prawdę o upodleniu człowieka. Nikt jednak o tę prawdę ich nie pytał, nikt jej słuchać nie chciał, nikt nie był ciekawy, a ich zeznania z tamtego świata nie znajdowały nakładców.”

W antologii znajdują się fragmenty wspomnień: Marii Czapskiej, Beaty Obertyńskiej, Herminii Naglerowej, Melchiora Wańkowicza, Jerzego Gliksmana, Wacława Grubińskiego, Adama Stockiego, Witolda Olszewskiego, Leo Lipschutza, Anatola Krakowieckiego, Mariana Czuchnowskiego, Kazimierza Zamorskiego, Stanisława Starzewskiego, Stanisława Skrzypka, Hanki Ordonówny, Józefa Czapskiego i Czesława Straszewicza.

DZWONKOWSKI Roman, SAC: Kościół katolicki w ZSRR 1917–1939. Zarys historii, „Źródła i monografie” 154, Lublin 1997, ss. 478, Towarzystwo Naukowe KUL.

Z treści: Kościół katolicki w ZSRR (1917–1926); Sowieckie państwo wyznaniowe; Organizacja i taktyka walki z religią; Próby obrony i trwanie; Zarzuty polityczne jako instrument likwidacji Kościoła; Losy duchowieństwa katolickiego; Losy kościołów; Stolica Apostolska a Kościół katolicki w ZSRR; Władze II Rzeczypospolitej a Kościół katolicki w ZSRR; Kościół w Polsce wobec losów Kościoła katolickiego w ZSRR; Rola ambasady francuskiej w Moskwie. 21 aneksów, indeksy: osób i nazw geograficznych i administracyjnych, bibliografia.

DZWONKOWSKI Roman, SAC: Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR 1917–1939. Martyrologium, „Źródła i monografie” 155, Lublin 1998, ss. 664, Towarzystwo Naukowe KUL.

            Praca monograficzna traktująca o prześladowaniach Kościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej przez władze ZSRR w świetle dokumentów archiwalnych, w tym pochodzących z archiwów KGB. Drugą jej część stanowi zestaw blisko 600 życiorysów osób duchownych, poddanych w ZSRR prześladowaniom – zgromadzonych w dziale „Martyrologicum” na 411 stronach. Praca zawiera indeks osób, nazw geograficznych i administracyjnych oraz wykaz źródeł, liczący 321 pozycji.

GMITRUK Janusz, HEMMERLING Zygmunt, SAŁKOWSKI Jan (wybór i opracowanie): Z ziemi sowieckiej – z domu niewoli. Relacje, raporty, sprawozdania z londyńskiego archiwum prof. Stanisława Kota, Warszawa 1995, ss. 192, Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne.

Jest to wybór 34 dokumentów (sprawozdań, raportów, listów) z archiwum prof. Stanisława Kota, który wywiózł je z ZSRR i przechowywał w swych zbiorach dla pokolenia wolnej Polski. Dokumenty zamieszczone w zbiorze tworzą pełny obraz chronologicznie następujących po sobie wydarzeń na polskich Kresach Wschodnich i losów zamieszkujących te tereny obywateli II Rzeczypospolitej. Są tu raporty konsulatów polskich w Bukareszcie i Budapeszcie, kurierów ZWZ, raporty pracowników delegatur Ambasady Polskiej w Kujbyszewie i zeznania uciekinierów z okupacji sowieckiej. Publikowane tu dokumenty podzielić można na trzy grupy. Pierwsza to materiały ukazujące politykę władz sowieckich na ziemiach polskich od 17.09.39 do 22.06.1941 r. Prezentują obraz narzucania nowego ustroju, grabieży mienia polskiego, aresztowań, wysiedleń i deportacji Polaków w głąb ZSRR. Do drugiej grupy należy zaliczyć dokumenty obrazujące losy ludności polskiej w miejscach jej przymusowego osiedlenia. Bezcennych informacji dostarczają sprawozdania delegatów i mężów zaufania Ambasady, którym powierzono opiekę nad wywiezioną z Kresów ludnością. Nie mniej cenne są zeznania naocznych świadków, zwolnionych na mocy „amnestii” przedstawicieli polskiej inteligencji, którzy niemalże natychmiast po odzyskaniu wolności spisywali swoje przeżycia (są w nich setki nazwisk wysiedlonych rodzin, których połączyła poniewierka i śmierć).Trzecia grupa materiałów – to oficjalne dokumenty Ambasady RP w Kujbyszewie, kierowane do najwyższych władz ZSRR i rządu polskiego w Londynie w sprawie przyspieszenia pomocy ginącym Polakom.

KOMINIAK Danuta: Byłam w raju..., Warszawa 1993, ss. 190, Wydawnictwo CB.

Wspomnienia autorki, aresztowanej w grudniu 1944 r. we Lwowie przez NKWD; Zamarstynów, Pełtewna, potem transport do Szyrok–Łag, podobóz Połowinka, a w nim 4 lata morderczej pracy, głód, choroby, epidemia tyfusu. Wreszcie uwolnienie i transport powrotny do kraju. A w Białej Podlaskiej powitał ich oficer WP słowami: „Polska Ludowa darowuje wam wasze winy i daje wam możność rehabilitacji!” Liczne wiersze pisane na zesłaniu przez współwięźniarkę Magdalenę Lukasównę, dziennikarkę.

KRANC Remigiusz, o. OFMCap.: W drodze z Ostroga na Kołymę, Źródła Historyczne Krakowskiej Prowincji Kapucynów. Biblioteka „Wołania z Wołynia”, t. 4., pod red. ks. Witolda Józefa Kowalowa i o. Józefa Mareckiego OFMCap, Kraków 1998, ss. 144, Ośrodek „Wołanie z Wołynia”.

Książka ukazuje się po przeszło 20 latach od napisania wspomnień przez nieżyjącego już Autora, przechowanych przez jego siostrę. W niej m. in. opis obrony Ostroga przed bandami UPA, w okresie gdy miasto opuścili Niemcy, zorganizowanej przez Autora w styczniu 1944 r. W dwu miejscach miasta zgromadził o. Kranc mieszkańców (6000 osób w kompleksie kościoła i klasztoru kapucynów, 1000 w więzieniu miejskim) i zorganizował skuteczną obronę aż do przyjścia wojsk sowieckich, broniąc mieszkańców przed niewątpliwą rzezią. Był współorganizatorem oddziału partyzanckiego AK, który później wszedł w skład 27. Wołyńskiej Dywizji AK. 13.01.1945 r. zostaje aresztowany przez NKWD i więziony w Równem (7 miesięcy śledztwa, 44 przesłuchania, 31 nocnych, wyrok: 10 lat łagrów. Droga na Kołymę. Płukanie złota. Życie w łagrze, praca w szpitaliku, los „dochodiagi”. W czerwcu 1948 – wyjście na wolność i długi powrót do kraju: z Kołymy do Magadanu, potem morzami Ochockim i Japońskim do Władywostoku, tu 3 tygodnie szpitala i dalsza podróż do Europy: Chabarowsk, Czyta, Bajkał, Irkuck, Krasnoarmiejsk, Nowosybirsk, Omsk, Swierdłowsk, Ural, Kujbyszew, Penza, Charków, Mińsk, Brześć (msza św. na klatce schodowej), kraj. Książka zawiera kopie dokumentów i listów, dokładny życiorys.

KRZYŻANOWSKI Jerzy R.: Generał. Opowieść o Leopoldzie Okulickim, Londyn 1980, ss. 244, Odnowa.

Zbeletryzowana opowieść o życiu i działalności gen. Leopolda Okulickiego, wielokrotnego kawalera Orderu Virtuti Militari i innych wojennych odznaczeń. Udział w obronie Warszawy we wrześniu 1939 r. Już w dniu kapitulacji Warszawy wchodzi do organizowanego przez gen. Tokarzewskiego wojska Polski Podziemnej – ZWZ. Trudne akcje: z mjr. Dobrzańskim, scalanie polskich zespołów konspiracyjnych we Lwowie i tu wpadka i aresztowanie przez NKWD. Więzienie i śledztwo na Łubiance w Moskwie, po pół roku, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej tworzenie Armii Polskiej. Uczestniczy w rozmowach ze Stalinem i przy podpisywaniu układu Sikorski–Majski. Buzułuk, dowództwo 7 Dywizji, Iran. Powrót do kraju jako „cichociemny” – zca Komendanta Głównego AK. Przygotowania do akcji „Burza”, Powstanie Warszawskie. Zawirowania polityczne tego okresu, aresztowanie i proces w Moskwie. „O 5. nad ranem 21 czerwca 1945 r., o tej samej godzinie, w której sznur czarnych ZIS-ów opuszczał mury Kremla, uwożąc pojednanych na całonocnej uczcie Bieruta i Mikołajczyka, sędziowie wrócili na salę. Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR skazało Okulickiego na 10 lat, Jankowskiego na 8 lat...”

KUCHARSKA Eugenia: Sybir w obrazkach, Łowicz 1998, ss. 80, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna.

Jest to zbiór luźnych migawek z życia Autorki na zesłaniu. Autorka została wywieziona 10.02.1940 r. z całą rodziną z powiatu żółkiewskiego w woj. lwowskim: ojciec gajowy, matka, 3 córki i dwu synów – do Krasnojarskiego Kraju (pryisk Wangasz, ok. 800 km na północ od Krasnojarska). W Wangaszu, gdzie przebywali do jesieni 1944 r., byli zesłańcy wielu narodowości: Polacy, Finowie, Łotysze, Litwini, Estończycy. Przed śmiercią głodową ratowano się żywiąc się bogactwem tajgi: grzybami, orzeszkami cedrowymi, borówką bagienną (gołubinka), brusznicą żurawiną, dzikim czosnkiem (czeremuszka). Jagody zbierano za pomocą drewnianego grzebienia z metalowymi zębami, zwanego sowok. Głód oszukiwały dzieci żując sierę, żywicę iglastych drzew. Powrót w 1944 r. rzeką Pit dużymi łodziami, zwanymi jelimki, potem statkiem Jenisejem do Krasnojarska, skąd dalej na Ukrainę, do sowchozu k. Woroszyłowgradu (obecnie Ługańsk). W marcu 1946 r. powrót do Polski, do Mielna. Autorka jest badaczem literatury łagrowej, profesorem Uniwersytetu Szczecińskiego, na którym doprowadziła do napisania 20 prac magisterskich o tematyce zesłańczej.

KUREK Ewa: Ucieczka z zesłania, Lublin br., ss. 156, Wydawnictwo CLIO.

Książka ta jest opisem przeżyć, czerpanym z nagranej relacji Marii Byrskiej (z d. Wilczkowskiej), zesłanej wraz z 14-miesięcznym synem w kwietniu 1940 r. do Kazachstanu. Opisana jest trasa zesłania: Kijów, Tuła, Swierdłowsk, Nowosybirsk, Semipałatyńsk, a następnie trasa udanej ucieczki tą samą niemal drogą. Przejście „zielonej granicy” do Husiatyna i powrót do Tarnopola.

ŁOŚ Leopold: Drugi brzeg Oki, Paryż 1989, ss. 468, Editions Spotkania.

Doświadczenia „przyjaźni polsko-radzieckiej” autor zaczął gromadzić od 27.10.1944 r., kiedy został aresztowany w Białymstoku i wywieziony w głąb ZSRR, właściwie bez żadnych konkretnych zarzutów. Ze spisu treści: Ostaszków – obóz nr 45 MWD ZSRR; Riazań–Diagilewo, obóz specjalny nr 179 MWD ZSRR; Borowicze–Kowanka, obóz specjalny nr 270 MWD ZSRR; Brześć; Homel; Orsza; Kengir–Dżezkazgan; Karabas–Dolinka; Moskwa–Krasnogorsk; Kijów–Darnica; Tasjszet–Czuna; Poćma–Bykowo–Brześć. Ponadto spis internowanych  oficerów i żołnierzy AK więzionych w obozie nr 178/179 Riazań–Diagilewo (VII.1944 – VII.1947); wyrok sądu obozowego  w sprawie Stanisława Rucker-Żaka (8.05.1953 r.); i plany obozów: Borowicze–Kowanka, Ostaszków, Karabas–Dolinka, Riazań–Diagilewo i Ozierłag Czuna.

ŁYSAKOWSKI Ryszard: Syberyjskie wizje. Pień rogu obfitości. Chicago 1987, ss. 236, Feniks Publishing Co.

Książka wspomnieniowa, opisująca świat dziecka, dorastającego chłopca, który przeżywa wstrząs związany z wybuchem wojny, wkroczeniem sowietów na polskie Kresy, staje się świadkiem represji NKWD na ludności polskiej, aż sam trafia do kazamatów więziennych bezpodstawnie oskarżony o działalność konspiracyjną. Autor, aresztowany wiosną 1940 r. przez NKWD w Łucku, jako 15-letni chłopak, opisuje szczegółowo metody śledztwa sowieckiego i stosowanych tortur (tortura deski, taboretu, próbne rozstrzeliwania, znęcanie się psychiczne, kilkudziesięciogodzinne nieprzerwane przesłuchania, karcer). Opisuje życie w celi (także wykłady współwięźniów), wreszcie transport na zesłanie: Żytomierz, Kijów, Połtawa, Kujbyszew, Ufa, Czelabińsk, Omsk, Nowosybirsk, Tomsk, Krasnojarsk i Komsomolsk (stacja końcowa), łagier Bureya, a w nim budowa linii kolejowej. Następnie obóz „dochodiagów” i „amnestia”: wyjazd do Armii Polskiej. Droga na zachód i południe: Chabarowsk, Ułan–Ude, Irkuck, Nowosybirsk, Taszkient i Samarkanda. Przyjęcie do Wojska Polskiego, szpital w Kenimeh. Opowieść por. Bronisława Szczęsnego z Kowla. Wyjazd do Iranu, Irak, Bombaj, Kapsztad.

MIKKE Stanisław: „Śpij, Mężny” w Katyniu, Charkowie i Miednoje. Wstęp Zbigniew Brzeziński, Warszawa 1998, ss. 240, Rada Pamięci Walk i Męczeństwa. Biblioteka „Przeszłości i Pamięci”.

Bardzo wnikliwa i szczegółowa relacja napisana przez prawnika, który najpierw jako dziennikarz, potem jako członek rządowej Komisji Ekshumacyjnej uczestniczył w pracach tejże Komisji w 1991 r. w Starobielsku, Charkowie, Ostaszkowie i Miednoje, w 1994 r. w Katyniu i Miednoje, i w 1995 r. w Katyniu. Jest to relacja szczególna, bo dokumentująca niesłychane wprost utrudnienia, stwarzane członkom Komisji przez władze rządowe i lokalne oraz służby bezpieczeństwa Rosji i Ukrainy. Pokazująca, jak bardzo zakłamana historia zakorzeniła się w mentalności ludzi radzieckich. Autor nie przemilcza też bolesnego braku zainteresowania polskich władz działalnością Komisji, braku wsparcia choćby obecnością podczas trudnych negocjacji, czy późniejszych uroczystości.

PIOTROWSKA-DUBIK Barbara: Kwiaty na stepie. Pamiętnik z zesłania, Warszawa 1997, s. 336, Wydawnictwo im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego „Soli Deo”.

Jest to jedna z niewielu relacji wspomnieniowych dzieci. Autorka jako 12-letnia dziewczynka została zesłana do Kazachstanu z matką i dwoma braćmi 13.04.1940 r. z Barysza k. Buczacza. Trasa zesłania: Buczacz, Czortków, Kijów, Kursk, Kirsanow, Suzjum, Tamala, Padowka, Kinel, Dim Dema, Ufa, Syrostan, Miass, Czelabińsk, Poletajewo, Kurgan, Łebiaża, Pietropawłowsk, Omsk, Barabińsk, Nowosybirsk, Niewiarowka i sowchoz „Krasnyj Kazachstan” w obł. semipałatyńskiej. Praca w sowchozie. Sugestywny opis buranu. „Amnestia” i wyjazdy mężczyzn do Wojska Polskiego. Zima 1941/1942 r. w sowchozie. Działalność delegata ambasady w Semipałatyńsku (Adolf Sarniecki) i miejscowego męża zaufania (Franciszka Urbańska): dary z PCK i USA, polska prasa „Polska” i „Orzeł Biały”. 4.11.42 r. – przeprowadzka do Semipałatyńska. Śmierć brata. Praca w Artelu (robienie swetrów). Wiosną praca w ogrodach. Jesień 1943 r. – spotkanie z ks. Tadeuszem Fedorowiczem w Semipałatyńsku (dobrowolnie dołączył do transportu zesłańców we Lwowie, aby pełnić wśród nich posługę kapłańską) – msze św. w prywatnych domach, komunia św., wizyty księdza w mieszkaniach zesłańców. Polska szkoła. Szpital i operacja. Dary amerykańskie, paczki jako „dary serca” od nieznanych osób i z Polskiego Komitetu pozwalają przetrwać. Koniec wojny. Kwiecień 1946 – matura. 7 maja – odjazd z Semipałatyńska do Polski. 28 maja – Chełm Lubelski.

Autorka wymienia wiele nazwisk współzesłańców oraz zmarłych na zesłaniu osób. W tekście wiersze autorki, pisane w czasie zesłania.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 1, czwartek 4/XII-1941.

– Przemówienie radiowe Wład. Sikorskiego do Polaków w ZSRR wygłoszone 18.09.1941 r. w Londynie. – Ksawery Pruszyński (red. naczelny „Polski”): Cud Armji Polskiej. – Skład polskich przedstawicielstw zagranicznych. – A. Fiedler: Bój nad La Manche.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 2, 18 grudnia 1941 r.

– Przemówienie radiowe gen. W. Sikorskiego, premiera i Naczelnego Wodza, z 4.12.1941 r. transmitowane przez radio sowieckie i amerykańskie. – Deklaracja rządów RP i Związku Radzieckiego z 4.12.1941 r. – Zdjęcie gen. Sikorskiego z powitania na lotnisku w Kujbyszewie. – Lista poszukiwań. – K.Pruszyński: Bitwa o Narvik. – K. Pruszyński: Dzieje męczeństwa polskiego. – Kronika polska. – Poszukiwania rodzin. – Wiadomości opieki społecznej.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 1 (3), 1 stycznia 1942 r.

Stanisław Kot: Na Nowy Rok. – K. Pruszyński: 2 lata walki o niepodległość Polski. – Żołnierskie dni. – Poszukiwania rodzin. – Postanowienia o zakresie działalności delegatur Ambasady RP.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 2 (4), 14 stycznia 1942 r.

K. Pruszyński: Literatura polska w służbie ojczyzny. – Kronika polska. – Poszukiwania rodzin.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 3 (5), 28 stycznia 1942 r.

K. Pruszyński: W Polsce. – Wam, coście dochowali wiary. – Kronika polska. –Uchwała Rady Ministrów RP. – Przemówienie gen. Karasiewicza-Tokarzewskiego wygłoszone w dniu przybycia Naczelnego Wodza do obozu Wojska Polskiego. – K. Pruszyński: 2 lata walki o niepodległość Polski (cd. z numeru 3). – Wrzesień Warszawy (m.in. przemówienie prezydenta Starzyńskiego z 19.09.1939 r.). – Wykaz delegatów Ambasady RP. – Transporty z pomocą.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 4 (6), 11 lutego 1942 r.

Orędzie prezydenta Stanów Zjednoczonych Roosevelta do Narodu Polskiego z 29.01.1942 r. – Nasze sprawy tutejsze (problemy opieki społecznej). – Przed naszą Armią. – Współpraca polsko-czechosłowacka. – Konfederacja polsko– czechosłowacka. – Poszukiwania rodzin.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 5 (7), 25 lutego 1942 r.

Od Redakcji: Do naszych czytelników. – Jan Szczyrek: Jaka powinna być nowa Polska. – Przegląd prasy podziemnej. – Poszukiwania rodzin. – Słowo Boże. – Kronika polska.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 6 (8), 11 marca 1942 r.

Deklaracja premiera Sikorskiego złożona na posiedzeniu inauguracyjnym Rady Narodowej 24.02.1942 r. – Przemówienie prezydenta RP. – Oświadczenie prezesa Rady Ministrów. – W. Sikorski: Wojna w 1942 r. (przemówienie na zebraniu brytyjskiej grupy Unii Międzyparlamentarnej 26.02.1942 r.). – Papież a Hitler i Rosja (tekst audycji radiowej z Ambasady RP w Kujbyszewie z 5.03.1942 r.). – Prasa podziemna. – Kronika polska. – Poszukiwania rodzin. – Wykaz delegatów Ambasady RP.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 7 (9), 5 kwietnia 1942 r.

Odezwa do Rodaków ambasadora RP Stanisława Kota. – W. Sikorski: Niemcy, Rosja, Polska (z wystąpienia na konferencji prasowej w Kairze). – Co mamy robić? – K. Pruszyński: 2 lata walki o niepodległość Polski (cz. III). – Kronika polska. – Skarbnica literatury polskiej. – Poszukiwania rodzin. – Polacy w Afryce. – Polacy w Tobruku. – Emigracja. – I Komunia św. w Kustanaju.

„Polska. Tygodnik Polakow w ZSRR”,  nr 8 (10), 20 kwietnia 1942 r.

Polski premier w Ameryce. – Nowa Armja. – Cośmy zdziałali [o Polsce w latach 1918–1939]. – Skarbnica literatury polskiej. – Poszukiwania rodzin.

„Polska. Tygodnik Polaków w ZSRR”,  nr 9 (11), 3 maja 1942 r.

Dzień 3 Maja świętem Narodu Polskiego i Państwa (wypowiedź prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, artykuł prof. Kota). – K. Pruszyński: „Wolni od hańby obcej przemocy nakazów”. – Wiktor Weintraub: Prawdy żywe ustawy majowej. – dr Stan. Kościałkowski: Konstytucja 3 Maja. W 151 rocznicę. – T. Parnicki: Odwrotna strona medalu. – Niemcy przyprawili o śmierć 27 polskich uczonych. –  Pomoc państw i narodów demokratycznych dla Polaków w Rosji [dane ilościowe]. – Skarbnica literatury polskiej. – Poszukiwania rodzin. – Kronika. – Słowo Boże. – Apel do kobiet z wyższym wykształceniem.

„Polska. Tygodnik Polaków w ZSRR”,  nr 10 (12), 30 maja 1942 r.

Mowa premiera Sikorskiego w dniu święta narodowego. – Roman Fengler: Od wojny kołysek do wojny armat. – Stan. Stroński (Min. Informacji i Dokumentacji): Krzywe zwierciadło. – Stany Zjednoczone a Polska. – O wojsku polskim w Persji. – Dom w oddali. – Skarbnica literatury polskiej. – Poszukiwania rodzin. Kronika. – Wiadomości z Polski.

„Polska. Tygodnik Polaków w ZSRR”,  nr 11 (13), 30 czerwca 1942 r.

Ks. biskup Gawlina do Polaków w ZSRR. – Premier Sikorski o układzie brytyjsko-sowieckim. – Opinia społeczeństwa polskiego o pakcie z ZSRR. – Premier Churchill do gen. Sikorskiego w dniu 3 Maja 1942 r. – Premier Sikorski piętnuje terror niemiecki w Polsce. – W rocznicę kolejnej zbrodni. Roman Fengler: Nowa zbrodnia niemiecka. – Czeski krzyk wśród nocy. Janina Pilatowa: 3 Maja w kołchozie „Mołotow”. – Nędza gospodarcza w okupowanej Polsce. – Polacy w Anglii. – Skarbnica literatury polskiej. – Kronika. – Wiadomości z Polski. – Poszukiwania rodzin. – Fragment elementarza.

„Polska. Tygodnik Polaków w ZSRR”, nr 12 – 13 (14 –15), 25 września 1942 r.

Ambasador Kot żegna Polaków w ZSRR. Kujbyszew 13.07.1942 r. – Zmiany w składzie redakcji „Polski”. – K. Pruszyński: Pożegnanie z czytelnikami. – Rozkaz Naczelnego Wodza gen. W. Sikorskiego do wojska w 532 rocznicę Grunwaldu. – Rocznica paktu polsko-sowieckiego: mowa gen. Sikorskiego 30.07.1942 r. – Wymiana depesz między Stalinem a Sikorskim. – R. Fengler: Wspólny interes dwu partnerów. – Polonia amerykańska o pakcie polsko-sowieckim. Terror gospodarczy. – Zbrodnia niemiecka. – Jan Drohojowski: St. Zjednoczone a wojna. – A. Wat: śp. Stanisław Rogoz. – 3 Maja w kraju. – Opieka nad polskimi inwalidami w Wielkiej Brytanii. – Tad. Grygier: Propaganda polska w Komi. Skarbnica literatury polskiej. – [od tego numeru red. nacz. jest Teodor Parnicki].

„Polska. Tygodnik Polaków w ZSRR”,  nr 16 (18), 10 listopada 1942 r.

W 25 lecie Związku Sowieckiego. – Depesze gratulacyjne z okazji święta państwowego ZSRR i 25 rocznicy istnienia Związku Sowieckiego: Prezydent RP Wład. Raczkiewicz do Prezesa Rady Najw. ZSRR M. Kalinina; Premier i Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych W. Sikorski do Stalina; Minister Spraw Zagr. RP Edw. Raczyński do Komisarza Ludowego SZ ZSRR W. Mołotowa i odpowiedzi adresatów. – Polska a ZSRR. – Aleksy Tołstoj z wizytą w Armii Polskiej. – Trzylecie Rządu: mowa Sikorskiego wygłoszona 30.09.1942 r. – Z życia Polski Walczącej. – Jan Drohojowski (Min. pełnomocny RP w Chinach): Przyjaźń polsko-chińska. – W Polsce i o Polsce. – W obliczu czwartej zimy. – Skarbnica literatury polskiej.

„Polska. Tygodnik Polaków w ZSRR”,  nr 17 (19), 26 listopada 1942 r.

Odezwa powitalna Amb. Romera (29.11.1942 r.). – Wielkie dni Polonii amerykańskiej. – Dwie mowy gen. Sikorskiego (11.11.1942 – przez radio do kraju; 6.11.42 z Liverpoolu z okazji otrzymania doktoratu hc). – Jak świat pomaga Polakom w ZSRR. – Tad. Ponikowski: Dzieci polskie gośćmi Indyj. – Kościół katolicki a Polska Walcząca. – Skarbnica literatury polskiej.

„Polska. Tygodnik Polaków w ZSRR”, numer gwiazdkowy,  Nr 18 (20), 25 grudnia 1942 r.

Prezydent RP W. Raczkiewicz do obywateli polskich w ZSRR. – Błogosławieństwo Apostolskie Polakom w ZSRR od biskupa Gawliny. – Życzenia od Ambasadora Romera na ręce wszystkich Mężów Zaufania Ambasady RP w ZSRR. – K. Pruszyński: Wiedzcie, że pamiętamy. – Świat chrześcijański doby obecnej a Polska. – Gen. Sikorski w Stanach Zjednoczonych. – Wigilia w więzieniu gestapo. – Przeciw terrorowi i barbarzyństwu. – Stan. Stroński (Min. Informacji i Dokumentacji): Zwrot w toku wojny. – W. Sikorski: Dzieje Armii Polskiej we Francji i w Wielkiej Brytanii. – Skarbnica literatury polskiej. – cd. Elementarza. – Informacja od redakcji: Od 1943 r. „Polska” będzie ukazywać się rzadziej, bo co dwa tygodnie, i liczyć mniej stron, bo 8.

POPIŃSKI Krzysztof, KOKURIN Aleksandr, GURJANOW Aleksandr: Drogi śmierci. Ewakuacja więzień sowieckich z Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej w czerwcu i lipcu 1941 r., Warszawa 1995, ss. 238, KARTA Seria 1. Wyd. Archiwum Wschodnie, Ośrodek Badania, Informacji i Upowszechniania „Memoriał”, Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej.

Publikacja składa się z 2 części. Pierwsza opracowana przez wrocławskiego historyka K. Popińskiego zawiera relacje polskie ocalałych więźniów i świadków zbrodni, skonfrontowane z publikacjami dotyczącymi okupacji sowieckiej. Przedstawia stan wiedzy w Polsce przed odtajnieniem dokumentacji sowieckiej. Uzupełnia tę część wybór wspomnień i relacji ze zbiorów Archiwum Wschodniego. Druga część książki to wybory dokumentów sowieckich, dające oficjalny obraz ewakuacji. A. Kokurin wydobył z Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej i opracował dokumenty Zarządu Więziennictwa NKWD ZSRR. Szkic A. Gurjanowa zawiera wybór dokumentów Wojsk Konwojowych NKWD.  Publikacja zawiera wykaz osób rozstrzelanych w lwowskich więzieniach oraz imienny wykaz osób, które ewakuowane z Wilejki nie dotarły do Riazania.

POPŁAWSKI Adolf: 12 lat łagru, Paryż 1987, ss. 330 + 14 nlb., Editions Spotkania.

Ze spisu treści: Rok 1945 w Wilnie (praca w Delegaturze Rządu, w sieci NKGB; aresztowanie; więzienie na Łukiszkach; wyrok Wojennego Trybunału; Boże Narodzenie); Workuta; Ural (etap; szpital; praca w tajdze; wigilia; nasi towarzysze; nasi nadzorcy; brygada pridurków; zmiany obozowe; o Polakach); Tajszet (pieresyłka; rodacy; bezkarne morderstwa); Kołyma (etap; na pieresyłce Wanino; przez morze; obóz pracy; porachunki; praca w zonie; praca w brygadzie; rodacy; amnestia i przenosiny; śmierć Stalina; kontakty z Polakami; bez konwoju; kradzież i kara; trzeci obóz – piekarnia; wigilia u rodaków; przedterminowe zwolnienie; cudzoziemcy; iluzja wolności; szpital i operacja; moi towarzysze; żona i wory; masakra; rodacy wyjeżdżają; IV obóz pracy; ksiądz Antoś); Na wolności (pierwszy dzień wolności; biuro budowlane; mściwość normowszczyka; ukorzenie bandytów; jadą z tajgi rodacy; Polacy z D–2; polska prasa; starania o wyjazd); Droga powrotna (bandyci; przez Morze Ochockie; granica; Nachodka; u rodaków; szpiegowska psychoza; Kingura; Moskwa; polskie poselstwo; nasz dom rodzinny).

POWROŹNIK z BILEWICZÓW Barbara: Między nocą rozpaczy a świtem nadziei, część I, wydanie drugie, poszerzone,  część II wydanie pierwsze, bm. 1996, ss. 406.

Są to wspomnienia z zesłania, opisujące losy jednej rodziny osadników wojskowych z Nowogródczyzny. Autorka miała w chwili wywiezienia, 10.02.1940 r., 10 lat. Zesłańcza droga wiodła przez Nowojelnię, Baranowicze, Mińsk, Orszę, Smoleńsk, Wołogdę–Wielsk, do Szenkurska nad Wagą w archangielskiej obłasti, następnie do kołchozu Krasnyj Fłot w Sawinie nad Peczorą, do sowchozu Marianowka na Ukrainie i po 6 latach, w marcu 1946 r. do Polski. Książka zawiera kilkadziesiąt fotografii oraz wiele fotokopii dokumentów.

STYPUŁKOWSKI Zbigniew: Zaproszenie do Moskwy, Warszawa 1991, ss. 492, Editions Spotkania.

Jest to najbardziej znany na świecie pamiętnik polskiego emigracyjnego żołnierza (14 wydań obcojęzycznych w 10 językach). Autor ujawnia światu w swej książce zagadkę wielkich sowieckich procesów pokazowych, jako jedna z ofiar takiego procesu i koronny świadek, który osobiście doznał metod sowieckiego śledztwa. Wyjaśnia zachodniemu czytelnikowi sowiecką technikę prania mózgów, która doprowadzała ofiary do tego, że występowały w roli własnych oskarżycieli, przyznawały się do win nie popełnionych i na oczach publiczności dokonywały moralnego harakiri. Do win nie popełnionych przyznawali się nie tylko przywódcy komunistyczni, przyznał się do niej i prymas Węgier kard. Josef Mindszenty i Polacy tej miary co L. Okulicki, St. Jankowski czy K. Poźniak. Do winy nie przyznał się jednak Z. Stypułkowski. Stypułkowski tłumaczy, że sowieckie metody zniewalania umysłów ludzkich mogą być skutecznie stosowane wobec całych społeczeństw. Książka ta stała się jednym z licznych głosów alarmujących, które pobudziły świat zachodni i pchnęły go na drogę obrony przed globalnymi zamiarami ZSRR.  Książka jest opowieścią autobiograficzną, w pierwszej części niemal historią pokolenia z początków XX wieku, a w drugiej – relacją z aresztowania i uprowadzenia 16 działaczy Polski Podziemnej. Opisuje śledztwo, przebieg rozprawy i późniejsze losy skazanych. 

(z Wprowadzenia napisanego przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego).

SZPONDER Stanisław: Anhelli w Ruzajewce, Poznań 1996, ss. 206, Dom Wydawniczy REBIS.

Zbeletryzowane opowiadania o losach zesłańców polskich, napisane przez prezesa Oddziału Wojewódzkiego Związku Sybiraków w Kaliszu w 50. rocznicę powrotu do kraju Polaków deportowanych w latach II wojny światowej do ZSRR.

TĘCZAROWSKA Danuta: Deportacja w nieznane. Wspomnienia 1939 – 1942, Londyn 1981, ss. 194, Veritas Foundation Publication Centre.

Wspomnienia z zesłania lekarki, rodem ze Lwowa, absolwentki Uniwersytetu Jana Kazimierza, wywiezionej wraz z matką do Kazachstanu. Stacja kolejowa Dżangistobe, kołchoz Ak–Buzał koło Gieorgiewki. Dokładny opis życia Kazachów i zesłańców. Udzielanie pomocy lekarskiej. Praca lekarki w „Rajzdrawiu” w przychodni dla kobiet ciężarnych i dzieci do lat pięciu, potem w ambulatorium. Droga do Armii Andersa: Dżangistobe, Nowosybirsk, Wołgą do Saratowa, Tatiszczewo, Buzułuk. Organizacja sierocińca w Semipałatyńsku (w którym spełniała, jak sama pisze, funkcję „matki, bony, higienistki i lekarza”). Opis funkcjonowania sierocińca i pracy lekarza, w tym doraźnie „lekarza poborowego” przy poborze mężczyzn do Armii Polskiej. W maju 1942 r. ewakuacja sierocińca do Armii Polskiej w Uzbekistanie, do kołchozu Mołotowa koło Sachriziabsu. Malaria, dezynteria. Wizyta bpa Gawliny. Wyjazd do Persji, z Krasnowodska do Pahlevi.

Wspomnienia z zesłania na Sybir.

Książka zawiera wspomnienia z zesłania trzech autorów: Zbigniewa Godzisza – Niedola Sybiracka (zesłany do Kołpaszewa, wykaz osób, dużo fotokopii dokumentów i zdjęć), Edwarda Sietko-Sierpowicza – Przez Naryn i Norylsk (jest to uzupełnienie wspomnień zamieszczonych w nr. 2. Wspomnień Sybiraków. Autor jest jedynym żyjącym oskarżonym z grupowego procesu Mężów Zaufania i członków Komitetów Polskich w Narymie, jaki odbył się wiosną 1944 r. w Kołpaszewie i w swej relacji przedstawia warunki, w jakich musieli zeznawać oskarżeni), oraz Heleny Kliś-Niemiry – Mamo chleba...

Ze Wschodu z Kapelanem. Nadarzyn br.,  ss. 160 + 20 nlb.,  Wydawnictwo Vipart.

            Książkę tę o ks. Wilhelmie Franciszku Kubszu, z inicjatywy grupy byłych żołnierzy I Armii WP, a zwłaszcza Platerówek, opracował zespół: gen. Dyw. Wacław Szklarski, dr Eleonora Syzdek, kpt. Ada Żurawska, płk prof. Tadeusz Rawski i płk Edward Jakubowski. Książka ma charakter wspomnieniowy, wypowiada się o księdzu wiele osób. Zarysowane zostały losy księdza, którego wojenne wydarzenia skierowały do białoruskiej partyzantki, a później do tworzącej się polskiej armii w Sielcach nad Oką. Tu o polskiego kapelana zabiegał gen. Berling. Ma ks. Kubsz wielki wkład w moralne i patriotyczne wychowanie polskiego żołnierza. 15.07.1943 r. odprawił pierwszą mszę św. dla Wojska Polskiego w Sielcach, odbierał przysięgę wojskową, którą na jego ręce składał gen. Berling, a następnie towarzyszył mu przy odbieraniu przysięgi od żołnierzy. Przebywał na pierwszej linii działań razem z żołnierzami, podczas bitwy pod Lenino czy na przyczółku magnuszewickim. Powierzono mu funkcję dziekana 1 Korpusu WP, potem 1 Armii WP, a w październiku 1944 r. – Generalnego Dziekana WP. W 1945 r. został usunięty z wojska i pozbawiony wszelkich odznaczeń, musiał ukrywać się pod przybranym nazwiskiem w klasztorze oo. oblatów na Św. Krzyżu.

Związek Sybiraków Ziemi Kaliskiej 1989–1995, Kalisz 1996, ss. 100, Dom Wydawniczy REBIS i Oddział Wojewódzki Związku Sybiraków.

Jest to kronika działalności Oddziału Wojewódzkiego Związku Sybiraków w Kaliszu, zawierająca opis działań Oddziału w układzie chronologicznym, sprawozdania z działalności poszczególnych Kół: Jarocin, Kalisz, Ostrów i Syców, a także pełny wykaz członków Oddziału (360 osób), zawierający m.in. czas i miejsce zsyłki.